Przejdź do treści

Baba Jaga w mitologii słowiańskiej – wiedźma z lasu

Sylwetka Baby Jagi w ciemnym lesie

Baba Jaga jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci mitologii słowiańskiej. Jej wizerunek przenika do ludzkiej wyobraźni od pokoleń. Choć zwykle przedstawiana jest jako istota zła i niezwykle groźna, jej postać skrywa w sobie znacznie więcej sekretów.

Baba Jaga – o imieniu słów kilka

Sama nazwa Baba Jaga wywodzi się z języków słowiańskich, gdzie słowo „baba” oznaczało starą kobietę, matkę lub babkę, ale miało również negatywne konotacje odnoszące się do czarownic i wiedźm. Zaś „jaga” oznaczało… „jędzę”. W tamtych czasach określano w ten sposób grozę, strach i złośliwe istoty.

Kim więc jest Baba Jaga?

Baba Jaga łączy w sobie liczne elementy grozy, magii, a także mądrości. W mitologii słowiańskiej zazwyczaj reprezentuje siły natury, które są dzikie, nieprzewidywalne i nieujarzmione. Przedstawiana jest jako strażniczka granic między światem ludzi a zaświatami, między życiem a śmiercią, między cywilizacją a dziką przyrodą. Jej gniew i złość najczęściej biorą się z braku uszanowania ludzi dla natury.

Tak więc Baba Jaga symbolizuje nie tylko zagrożenie i wielką moc, ale też możliwość duchowej przemiany. Szczególnie w kontekście jej wyjątkowego domku na kurzej nóżce. To swoiste miejsce inicjacji, gdzie bohaterowie opowieści niejednokrotnie poddawani są niebezpiecznym próbom, a także zdobywają mądrość i wiedzę. Warto napomknąć, że wejście do środka chatki wymaga żelaznych nerwów. Ponoć zapach przypomina stary grób, a wszędzie walają się trucizny oraz części różnych istot zanurzonych w niepokojących cieczach.

Jak wygląda Baba Jaga?

Opisy Baby Jagi różnią się od siebie – i to w znaczącym stopniu, choć kilka elementów często pozostaje wspólnych. Najczęściej opisywana jest jako stara, pomarszczona kobieta o kościstej sylwetce. Jej charakterystycznym elementem, ale już rzadziej występującym, jest to, że jedną z nóg ma kościaną. W ten sposób połowicznie stoi w świecie ludzi, a częściowo w świecie umarłych.

Bywa jednak też opisywana jako młoda i piękna kobieta. Czasem ma to być jej prawdziwa postać, a innym razem przybiera taki wygląd za pomocą czarów. Szczególnie, gdy chce osiągnąć jakiś konkretny cel. W ten sposób została przedstawiona chociażby przez Allegro w projekcie Legendy polskie:

Wiesz, że chatka Baby Jagi też jest mroczna, wbrew temu, co podają opowieści dla dzieci? Ustawiona na kurzej nóżce zawsze obraca się tyłem do gościa, uniemożliwiając mu wejście do środka. Jedynym sposobem, żeby temu zaradzić, jest wypowiedzenie właściwego zaklęcia. Płot otaczający to niezwykłe domostwo jest przerażający. Tworzą go ludzkie kości, a ozdobami są czaszki. Przynajmniej te, co się ostały. Baba Jaga zjada ludzkie mięso, a pozostałości mieli i karmi nimi swoją chatę.

Sama Baba Jaga niejednokrotnie chodzi na piechotę, choć preferuje też dwa inne środki transportu. Jednym z nich jest tradycyjny lot na miotle. Drugim jest… moździerz. Wiedźma wchodzi do niego, a następnie manewruje tłuczkiem, wybierając kierunek lotu. Miotła wtedy leci za nią, zacierając wszelkie ślady.

Związek Baby Jagi z naturą często wzmacniany jest przez obecność dodatkowych istot, takich jak czarne koty, sowy, węże lub kruki.

Słowiańska wiedźma w mitach i legendach

Baba Jaga nie jest postacią jednoznaczną. Czasem bywa groźna, przerażająca i bezlitosna, a innym razem okazuje się istotą pomocną. Bywa tak, że porywa dzieci i wędrowców, by ich zjeść. Innym razem, gdy ktoś natknie się na nią w lesie, zaczyna pełnić rolę mentorki i przewodniczki. Wiąże się to z koniecznością przejścia serii prób i zdobycia wiedzy. Jeśli próby się nie powiodą, bohater ginie.

Pierwotnie, nim Baba Jaga uległa licznym przeobrażeniom, prawdopodobnie była władczynią zwierząt leśnych i opiekunką natury. Niewykluczone, że była bóstwem, które następnie, z nieznanych przyczyn, zostało zdegradowane. Z kolei wątek pożerania dzieci mógł się wziąć z tego, że niegdyś to właśnie słowiańska wiedźma odpowiedzialna była za obrzędową inicjację młodzieży.

W innych historiach ta słowiańska czarownica staje się strażniczką magicznych artefaktów, takich jak żywa woda, magiczna nić czy zaczarowane lustro. Bohater, który chce je zdobyć, musi przekonać wiedźmę, że na to zasługuje. Tak więc musi wykazać się odwagą, mądrością, sprytem i uczciwością.

Baba Jaga ważąca eliksiry w swojej chacie

Jak to wygląda w wierzeniach ludowych?

W kulturze ludowej słowiańska wiedźma jest uosobieniem strachu przed nieznanym. Najczęściej to właśnie Babą Jagą straszono dzieci, żeby odwieść je od samotnego zapuszczania się w las. W końcu kto by chciał ryzykować, że wiedźma go złapie i zje? W innych przypadkach Baba Jaga stawała się symbolem choroby i głodu – sił, które od wieków zagrażały ludziom.

Ale zawsze posiadała ogromną wiedzę. Niegdyś wierzono, że słowiańska wiedźma nie tylko posługuje się magią, ale jest też mistrzynią ziołolecznictwa. Z tego względu potrafiła przygotowywać zarówno trucizny, jak i lekarstwa na każdą dolegliwość (nawet na śmierć).

Tak więc słowiańska wiedźma nie zawsze była i nie zawsze jest na wskroś zła. Chociaż najczęściej widzimy ją w negatywnym świetle, to są również mity i legendy opowiadające o jej dobrych stronach. Ponoć zdarzały się nawet przypadki, gdy pomagała komuś zupełnie bezinteresownie!

Baba Jaga w popkulturze

Biorąc pod uwagę wielowątkową symbolikę Baby Jagi, jej charakter, możliwości, wiedzę i przedstawienie tej postaci w licznych mitach i legendach, nie może dziwić, że stanowi ona wspaniałą inspirację dla twórców na całym świecie. W literaturze i w filmie często pojawia się jako wiedźma obdarzona wielką mocą, ale też mająca cięty język, który nie boi się ironicznego humoru i sarkazmu.

Jeśli szukasz Baby Jagi w literaturze czy filmie, to to znajdziesz ją m.in. w takich dziełach jak:

  • Filmy i seriale
    • Wiedźmin sezon 2 – przedstawiona jest jako Voleth Meir, Matka Bezśmiertna
    • Nie pukaj dwa razy – określona mianem wschodniego demona,
    • John Wick – tutaj Baba Jaga nie występuje osobiście, ale jest to pseudonim głównego bohatera.
  • Literatura
    • Kukułka i wrona (Magdalena Wolff),
    • Oczarowanie (Orson Scott Card),
    • Nieśmiertelny (Catherynne M. Valente),
    • Dary bogów (Witold Jabłoński) – to książka o Słowianach, a o Babie Jadze pojawia się jedynie wzmianka,
    • Cykl Baba Jaga (Elena Nikitina),
    • Biegnąca z wilkami – bardziej rozbudowana wersja bajki Dzielna Wasylisa i Baba Jaga.
  • Bajki
    • Jaś i Małgosia – zarówno nowe wydania, jak i wcześniejsze, które stworzyli bracia Grimm. Dawniejsze dzieła są zdecydowanie mroczniejsze i brutalniejsze.
    • Dzielna Wasylisa i Baba Jaga – przedstawiona jako okrutna, ale sprawiedliwa bogini.
  • Gry
    • Baba Jaga – rodzinna gra planszowa,
    • Smite,
    • Rise of the Tomb Raider (DLC: Baba Yaga),
    • Baba Yaga – gra VR na Meta Quest,
    • Baba Yaga – gra karciana od Gamewright.

Baba Jaga od lat inspiruje artystów na całym świecie. Jest symbolem siły, natury i niezależności. Chociaż bywa zła, przerażająca i okrutna, to nie zawsze tak jest. Nic dziwnego, że ta wyjątkowa postać tak mocno zakorzeniła się w mitologii słowiańskiej. Pamiętaj o tym wszystkim, gdy następnym razem będziesz wędrować przez gęste lasy.